"Chłopcy z Placu Broni"

NOTATKI Z LEKTURY

Ferenc Molnár „Chłopcy z Placu Broni”

 

■ Elementy świata przedstawionego

• czas akcji: wydarzenia rozgrywają się pod koniec XIX wieku, wiosną 1889 roku. Akcja toczy się w marcu i trwa prawdopodobnie kilka dni. Rozpoczyna się od napadu braci Pastorów i zmuszenia do „poddania się” kilku czwartoklasistów należących do Związku Chłopców z Placu Broni. Kończy się zwycięską obroną Placu i śmiercią Nemeczka.

• miejsce wydarzeń: zdarzenia mają miejsce w Budapeszcie przy ulicy Pawła, gdzie usytuowany jest plac przeznaczony pod zabudowę, który bohaterowie powieści nazywają Placem Broni. Niektóre zdarzenia rozgrywają się w szkole, w Ogrodzie Botanicznym („bazie wojskowej” czerwonych koszul) oraz w kamienicy przy ulicy Rakoszańskiej, miejscu zamieszkania rodziny Nemeczka.

 

■ Bohaterowie

To dwie rywalizujące ze sobą grupy chłopców. W jednej skupieni są czwartoklasiści
z gimnazjum, zaś konkurencyjną i straszą wiekowo grupą są uczniowie ze szkoły realnej.

 

• Grupa chłopców z Placu Broni liczy 14 osób, chociaż na kartach książki pojawia się jedenaście imion. O liczbie osób z Placu Broni świadczą wybory przewodniczącego – Janosza Boki, na którego oddano 11 głosów, zaś druga osoba kandydująca (Gereb) otrzymała trzy głosy. Zespół chłopców organizuje swoje zabawy na niedużym obszarze – Placu Broni, który w zależności od pogody i pory roku jest wojskową twierdzą, puszczą, amerykańską prerią albo morzem. Tu też chłopcy grają w palanta. Ale najważniejsza jest armia, w której służą porucznicy i podporucznicy, i tylko jeden szeregowiec – Nemeczek. Dowódcą w stopniu kapitana armii jest Janosz Boka, nazywany też przewodniczącym grupy. Na przewodniczącego wybrany został w tajnym głosowaniu wszystkich uczestników zespołu. Podlegli mu chłopcy zobligowani są do posłuszeństwa. Członkowie z Placu Broni kierują się zasadami określonymi regulaminem. Przyjęte normy mówią o solidarności, uczciwości, lojalności i oddaniu się członków dla ważnych spraw związku. Regulamin przewiduje też ostre kary za zdradę. Za niesubordynację lub inne przewinienia dokonywany jest wpis nazwiska do czarnej księgi. W armii przysługują też awanse, ale wszyscy zostali już nobilitowani oprócz Nemeczka, któremu porucznicy i podporucznicy wydają rozkazy, bo inaczej nie mieliby komu. Armia posiada symboliczną czerwono-zieloną chorągiew oraz tajne hasło. Chłopcy, choć pochodzą z rodzin o różnej pozycji społecznej, są zgranym zespołem. Darzą się sympatią i zaufaniem, ale niekiedy dochodzi między nimi do drobnych sprzeczek, zwłaszcza między Barabaszem a Kolnayem o pełnienie funkcji prezesa w Związku Zbieraczy Kitu. Wewnątrz „grupy militarnej” istnieje jeszcze jedna grupa – Związek Zbieraczy Kitu. Jest to nielegalne stowarzyszenie odkryte przez profesora łaciny i przez niego rozwiązane. Mimo zakazu działalności związek ponownie reaktywowano za sprawą Nemeczka.

Do grupy chłopców z Placu Broni należą: Janosz Boka, Barabasz, Czele, Czonakosz, Gereb, Kende, Kolnay, Lesik, Erno Nemeczek, Rychter, Weiss.

 

• Czerwone koszule – to grupa chłopców uczęszczających do szkoły realnej. Wrogi obóz liczy ośmiu członków. Wniosek taki można wyciągnąć po liczbie srebrnych tomahawków
i lanc odkrytych przez chłopców z Placu Broni w arsenale czerwonych koszul. Chłopcy z czerwonych koszul mają swoją bazę do zabawy w Indian na wyspie w Ogrodzie Botanicznym. Przeważnie wieczorem po zamknięciu Ogrodu odbywają tam swoje tajne narady. Na wyspę można się dostać jedynie przez mostek, na którym zawsze wartę pełni dwóch strażników wystawionych przez wodza – Feriego Acza. Członkowie grupy noszą czerwone koszule i czerwone czapki, a ich hasłem wojennym jest dwukrotny okrzyk „Hej, hop!”. Ponieważ nie mają miejsca do gry w palanta, dlatego ich celem jest zdobycie Placu Broni. Członkami grupy, poza przywódcą, są między innymi: bracia Pastorowie, Sebenicz
i Wendauer.

 

■ Prezentacja najważniejszych postaci

Janosz Boka

Chociaż ma czternaście lat i dziecięcy wyraz twarzy, wydaje się być starszym o kilka lat. Wskazuje na to jego poważny ton głosu oraz niechęć do żartów czy płatania figlów. Jest chłopcem przyjaznym w stosunku do innych kolegów. Zawsze kieruje się honorem. Nigdy
z nikim się nie kłóci i nawet, gdy jest proszony o rozstrzygnięcie jakiegoś sporu, to zdecydowanie odmawia. Jedynie ingeruje w wtedy, gdy kłótnia staje się głośna i może dojść do uszu nauczyciela. Koledzy cenią go za mądrość, rozwagę, sprawiedliwość i uczciwość. Jest dla nich autorytetem. Wszyscy mu ufają, dlatego zostaje wybrany na przewodniczącego grupy chłopców z Placu Broni. Plac Broni jest dla niego ważnym miejscem, więc w sytuacji zagrożenia utraty miejsca zabaw decyduje się na niebezpieczną wyprawę na teren będący w posiadaniu czerwonych koszul – wyspę w Ogrodzie Botanicznym. Boka to znakomity strateg. Przewiduje taktykę naparcia czerwonych koszul i rozważnie przygotowuje swoich chłopców do obrony. Potrafi zachować w tajemnicy przez grupą zdradę Gereba. Sytuacja ta bardzo rani serce Boki. Ale rozsądny i dobroduszny przywódca potrafi mimo wszystko wybaczyć, przywraca kolegę do drużyny. Janosz to też bardzo wrażliwy i uczuciowy chłopiec. Śmierć Nemeczka odczuwa najboleśniej. Nie wstydzi się wzruszać i płakać. Mimo wielkiego żalu po stracie przyjaciela zaczyna rozumieć, że w życiu smutek przeplata się z radością.

 

Erno Nemeczek

Pochodzi z ubogiej rodziny. Ojciec jest krawcem, a matka zajmuje się domem. Ten jasnowłosy chłopiec jest najmłodszy w grupie z Placu Broni. Niepozorny, szczupłej budowy ciała za wszelką cenę chce dorównać współtowarzyszom. Dlatego słucha i wykonuje wszystkie ich rozkazy bez szemrania i właściwie z radością. Nieraz tylko czuje żal do grupy, że jako jedyny nigdy nie otrzymuje awansu. Jest tylko szeregowcem, który za byle jakie uchybienie regulaminowi armii otrzymuje kary – wpis nazwiska do czarnej księgi. Niekiedy zdarza mu się z tego powodu płakać, ale szybko opanowuje żal i rozgoryczenie, wiedząc, że grupa nie toleruje tchórzy i beks. Erno jest też członkiem Związku Zbieraczy Kitu, w którym pełni ważną funkcję sekretarza. Ale otrzymanie zasłużonej rangi żołnierskiej jest dla niego sprawą honoru. Dlatego mimo strachu odważnie uczestniczy wraz z Boką i Czonakoszem
w szpiegowaniu czerwonych koszul na wyspie w Ogrodzie Botanicznym. Tam po raz pierwszy spotyka go nieprzyjemna kąpiel w zimnym stawie oraz w basenie oranżerii. Inną przykrą dla niego sprawą jest dowód zdrady Gereba. Jednak potrafi przemilczeć ten fakt przed kolegami. Zdrada jest wspólną tajemnicą Boki i Nemeczka. Sprawa Gereba zaczyna chłopców łączyć więziami przyjaźni i zaufania. Aby ocalić ukochany Plac, Nemeczek na własną rękę podejmuje samotną wyprawę na wyspę. Chce też dowieść kolegom, że potrafi być dzielny. Odbiera wrogom chorągiew chłopców z Placu Broni, a następnie odważnie schodzi z kryjówki na drzewie, żeby udowodnić odwagę swoją i swoich towarzyszy. Nemeczek zaimponował wodzowi czerwonych koszul, więc przywódca proponuje mu wstąpienie do swojej drużyny. Erno ceniący honor, stanowczo odrzuca propozycję, za co bracia Pastorowie na rozkaz Feriego Acza odbierają mu chorągiewkę, a następnie urządzają mu przymusową kąpiel w stawie. Chłopiec z godnością przyjmuje ciosy wroga. Ośmiela się też wyrazić swoje zdanie. Męstwo Nemeczka podoba się przywódcy czerwonych koszul, dlatego chłopiec otrzymuje honory wojskowe od wartowników na mostku. Nemeczek jest bardzo uczuciowym chłopcem. Cierpi z powodu fałszywych oskarżeń jego osoby przez kolegów ze Związku Zbieraczy Kitu, którzy dokonali wpisu jego nazwiska małymi literami na czarną listę. Niewinny chłopiec czuje żal do kolegów ze Związku, ale przykre myśli schodzą na dalszy plan. Najważniejszy dla niego jest Plac Broni. Miejsce to jest dla Nemeczka niczym ojczyzna. W czasie bitwy o Plac Broni chory i bardzo słaby Nemeczek pokonuje silnego Feriego Acza. Przyczynia się do zwycięstwa drużyny z Placu Broni. Wyczerpany chorobą chłopiec umiera niedługo po obronie Placu. Koledzy ze Związku przywracają mu jego dobre imię, ale Nemeczek już tego nie słyszy.

 

Deżo Gereb

Pochodzi z zamożnej rodziny, która w życiu kieruje się uczciwością i honorem. Gereb należy do Związku Chłopców z Placu Broni. Rywalizuje skrycie z Boką o przywództwo w grupie,
i kiedy w wyborach otrzymuje tylko trzy głosy, postanawia przejść do grupy czerwonych koszul. Rozumie, że nie ma szans z konkurentem, który cieszy się największą popularnością w grupie. Pomaga wrogom Związku w planie przejęcia Placu Broni. Staje się donosicielem
i zdrajcą. Ponieważ nie ma w sobie dość odwagi, aby stanąć z nowymi kolegami przeciw chłopcom ze Związku, próbuje najpierw przekupić stróża Słowaka. Namawia go, żeby przepędził grupę z Placu. Feri Acz woli jednak otwartą walkę o Plac i nie przyjmuje propozycji podstępnego Gereba. Deżo otrzymuje też niezłą nauczkę od Nemeczka, który
w obecności czerwonych koszul nazywa go zdrajcą. Jest mu wstyd. A kiedy nowi towarzysze odwracają się od zdrajcy, postanawia wrócić do chłopców z Placu Broni. Prosi Bokę
o ponowne przyjęcie do Związku. Nie przekonuje jednak dawnego dowódcy. Dopiero, kiedy Nemeczek zaświadczył ojcu Gereba o niewinności jego syna, chłopiec rozumie, czym jest odwaga, lojalność i poświęcenie. Ponownie pisze list z przeprosinami do chłopców z Placu Broni. Pragnie naprawić swoją winę. Boka przywraca go do grupy, ale jednocześnie degraduje do stopnia zwykłego żołnierza. Chłopcy z Placu pomagają zrehabilitować się koledze. W starciu z czerwonymi koszulami chłopiec wykazuje odwagę. Boka przywraca mu stopień oficerski.

 

Feri Acz

Jest wodzem czerwonych koszul. To silny, czarnowłosy młodzieniec, który prawdopodobnie został usunięty ze szkoły realnej. Ale w jego twarzy jest coś sympatycznego. Jego cechą charakterystyczną jest noszenie czerwonej koszuli, która nadaje mu wojowniczy wygląd. Wśród chłopców swojej grupy cieszy się wielkim poważaniem. Chłopcom imponuje siła Feriego Acza, jego pewność siebie i zdecydowanie. Chłopak ma wyraźne cechy przywódcze, toteż wszyscy członkowie mu się podporządkowują. Od grupy wymaga bezwzględnego posłuszeństwa, a jeśli ktoś mu się sprzeciwi lub postąpi niezgodnie z zasadami, otrzymuje srogą karę. Taki los spotkał braci Pastorów, którzy młodszym chłopcom z Placu Broni zabrali kulki do gry. Za ten występek Feri wymierzył im karę – kąpiel w zimnym stawie. Feri Acz ceni sprawiedliwość i odwagę. Dlatego szanuje niepozornego Nemeczka za odważne wystąpienie w obronie godności chłopców z Placu Broni. Karze chłopca, ale jednocześnie oddaje mu wojskowe honory. Brzydzi się zdradą i podstępem, nie przyjmuje perfidnej propozycji Gereba o przejęciu Placu. Miejsce to chce odebrać chłopcom w równym starciu dwóch grup. Rzeczywiście w bitwie o Plac przestrzega ustalonych reguł walki, ale w obliczu klęski łamie zasady. Przekonany o sile swego zespołu i pewny zwycięstwa sromotnie przegrywa w starciu z chłopcami z Placu Broni. Po przegranej bitwie wódz traci przewodzenie grupą. Jest samotny i przygnębiony nie tylko z powodu przegranej, ale i choroby Nemeczka. Przychodzi pod dom niezłomnego żołnierza, aby zapytać dozorcę o jego zdrowie.

 

■ Działalność Związku Zbieraczy Kitu

Założycielem Związku Zbieraczy Kitu jest Weiss. W stowarzyszeniu działa siedmiu chłopców: Barabasz, Czele, Kolnay, Lesik, Nemeczek, Rychter i Weiss. Najważniejszym celem działalności związkowej jest zbieranie kitu, miękkiej masy służącej do szklenia szyb. Chłopcy podkradają masę, którą następnie żują, aby nie zaschła i nie zrobiła się twarda, gdyż wtedy nie daje się ugniatać. Prezes Związku zobowiązany jest do żucia kitu przynajmniej raz dziennie. Związek Zbieraczy Kitu ma swój statut, pieczęć i chorągiew. Czerwono-biało- zieloną chorągiew uszyła siostra Czelego. Na niej Barabasz zapisał następujące hasło z błędem ortograficznym w wyrazie honor: Związek Zbieraczy Kitu. Budapeszt, 1889. Przysięgamy walczyć zawsze o wolność i o chonor. Pieczęć związkową z masy kauczukowej przechowuje Barabasz. Na niej też widnieje napis: Związek Zbieraczy Kitu. Budapeszt, 1889. Zadaniem Barabasza jest strzec pieczęci i „bronić do ostatniej kropli krwi”, ponieważ zobowiązuje go do tego przysięga złożona w obecności wszystkich członków Związku. Wszyscy zobligowani są do uiszczania co tydzień dziesięciu grajcarów – składki na cele związkowe. Władze Związku reprezentują: prezes, sekretarz i skarbnik. Prezesem jest Weiss, sekretarzem Nemeczek, zaś skarbnikiem Kolnay. Uchwały podjęte na zebraniach stowarzyszenia protokółuje Lesik. Jakimś cudem o istnieniu stowarzyszenia dowiaduje się profesor Rac. Odbiera uczniom kit, pieczęć i chorągiew oraz zabrania dalszej działalności Związku. Obniża im również ocenę z zachowania. Jednakże Nemeczek w czasie rozmowy chłopców z profesorem, pod nieuwagę nauczyciela, wydłubuje kawałek kitu z okna. Mimo surowego zakazu nauczyciela, mając zdobywczy kit, chłopcy na powrót postanawiają stworzyć tajne stowarzyszenie. W czasie zebrania Zbieraczy Kitu na Placu Nemeczek dostrzega Gereba podkradającego się do budki Słowaka, więc szybko opuszcza Plac, by szpiegować zdrajcę. Z powodu ucieczki Nemeczka z zebrania członkowie Związku niesprawiedliwie posądzają go o tchórzostwo i zdradę oraz wpisują jego nazwisko małymi literami do tajnego protokółu. Jest to najcięższa kara, jaką przewiduje statut związkowy. Nowym prezesem zostaje Pal Kolnay.

Po bohaterskim zachowaniu się Nemeczka podczas bitwy o Plac koledzy ze Związku postanawiają przywrócić mu honor i godność. W Wielkiej Księdze Związku Zbieraczy Kitu anulują niesprawiedliwy wyrok, wpisują nazwisko Nemeczka wielkimi literami. Przychodzą do chorego Nemeczka prosić o przebaczenie, w momencie gdy chłopiec umiera. W Księdze dziękują Boce za poprowadzenie bitwy z czerwonymi koszulami, porównując go do jednego z bohaterów narodowych. Ponieważ Kolnay zaniedbywał się w żuciu kitu, otrzymuje naganę – wpis do Wielkiej Księgi.